De schildklier is het centrale controlepunt van de stofwisselprocessen in het lichaam. Daarom zijn stofwisselingstoornissen typisch het gevolg van een schildklieraandoening. Ook gevoelige ogen kunnen hierdoor worden beïnvloed. Daarom hebben veel patiënten met een schildklieraandoening last van droge ogen.

De schildklier reguleert de stofwisseling

In gezonde toestand beschikt het menselijk lichaam over een uitgebalanceerd hormonaal systeem. De schildklier is zeer belangrijk in het aansturen van het hormonale systeem en dus ook voor diverse stofwisselingsprocessen. Als een storing van de schildklier optreedt, is de hormoonbalans verstoord. Het gehele metabolisme is dan getroffen.

Een zieke schildklier heeft vaak een te snelle of een te trage werking, wat betekent dat er te veel of te weinig hormonen worden geproduceerd. De meest voorkomende vorm van te snelle werking is de auto-immuunziekte Graves-Basedow (ziekte van Graves). Een te trage werking wordt meestal veroorzaakt door de auto-immuunziekte de ziekte van Hashimoto. Bij beide vormen kunnen – naast veel andere bijwerkingen – droge ogen ontstaan.

Bij een aandoening van de oogkas die optreedt als gevolg van een schildklierdysfunctie, is er sprake van schildklier-orbitopathie. Dit treft tien procent van de schildklierpatiënten waarvan meer dan 90 procent van de gevallen in verband staat met de auto-immuunziekte ziekte van Graves, en 60 procent ^1,2  in combinatie met een te snelle schildklierfunctie. Zelden treedt dit op in verband met de ziekte van Hashimoto.

De oorzaak van schildklier-orbitopathie is tot nu toe grotendeels onbekend. Mogelijk is een auto-immuunziekte de oorzaak. In dit geval richt het immuunsysteem zich abusievelijk tegen de functies van het eigen lichaam en valt het bij een endocriene orbitopathie waarschijnlijk bepaalde gebieden van de oogkas aan. De ogen van patiënten (één of beide) puilen sterk uit (proptosis) wat leidt tot een grote verstoring in de bevochtiging.
 

Droge ogen bij een te trage schildklierfunctie (hypothyreoïdie)

Bij een te trage schildklierfunctie scheidt de verstoorde schildklier te weinig uit van de hormonen thyroxine (T4) en tri-joodthyronine (T3). Door dit hormoontekort wordt het gehele metabolisme van het lichaam verstoord waardoor sluipende symptomen ontstaan. De algemene symptomen van een te trage schildklierfunctie zijn:

• Uitputting, kracht- en lusteloosheid (adynamie)
• Haaruitval
• Gewichtstoename
• Vertraagde hartslag, lage bloeddruk
• Afnemende concentratie
• Verstopping (tendens tot obstipatie)

Bovendien is de huid vaak ruw en droog, en kunnen de ogen gezwollen zijn. De reden kan een zogenaamd myxoedeem zijn. Hierbij worden verhoogd proteïne-suiker-zuur verbindingen opgehoopt in het vetweefsel onder de huid waardoor de huid er gezwollen en deegachtig uitziet. Door de zwellingen rond de ogen kunnen de oogleden niet helemaal kunnen worden gesloten en als gevolg daarvan drogen de ogen uit. Aangezien door te knipperen traanvocht gelijkmatig over de ogen wordt verdeeld, is dit essentieel voor de bevochtiging van het oog.

Over het algemeen behoren droge slijmvliezen tot de symptomen van een trage schildklierfunctie. Mond, neus, keel en ogen kunnen niet voldoende vocht produceren door de gebrekkige hormonale regulatie van het lichaam.
 

Droge ogen bij een te snelle schildklierfunctie (hyperthyreoïdie)

In tegenstelling tot een te trage schildklierfunctie maakt de schildklier wanneer deze te snel werkt, te veel aan van de hormonen T3 en T4. Ook dit heeft gevolgen voor de stofwisseling, die is overactief. Typische symptomen zijn:

• Prikkelbaarheid, nervositeit
• Hoge bloeddruk en pols
• Gewichtsverlies
• Diarree
• Spierzwakte en spierpijn
   

In de meeste gevallen is hyperthyreoïdie de oorzaak van de ziekte van Graves. Bij deze auto-immuunziekte worden de hormoonproducerende cellen van de schildklier aangevallen door het eigen immuunsysteem. De productie komt daardoor volledig los te staan van de werkelijke behoefte van het lichaam, en er ontstaat een overvloed aan hormonen. Deze immuunreactie kan gewoonlijk worden waargenomen door zwelling van het onderbeen (pretibiaal myxoedeem) of de oogkassen (endocriene orbitopathie).
 

Symptomen van endocriene oftalmopathie

Als endocriene oftalmopathie het geval is, leidt de ontstekingsreactie van het immuunsysteem in de oogkas tot zwelling van het weefsel. Het oog puilt uit de oogkas als gevolg daarvan (exoftalmus), de oogspieren zijn verdikt en er treden gezichtsstoornissen op.
Andere symptomen van endocriene oftalmopathie zijn:

• Tranende, brandende ogen
• Gevoel van een zandkorrel in het oog
• Lichtgevoeligheid
• Rode ogen
• Hoorn– of bindvliesontsteking
• Zwellingen van het ooglid
• Vaak pijnlijk drukkend gevoel, hoofdpijn
• Dubbelzien
   

Aangezien het oog uit de oogkas puilt en de oogleden vaak niet meer helemaal kunnen worden gesloten, droogt het hoornvlies extra uit.
 

Droge ogen bij een schildklieraandoening: dit doet de dokter

Als het vermoeden bestaat dat droge ogen het gevolg zijn van een ziekte aan de schildklier, worden diverse onderzoeken gedaan om de oorzaak te verduidelijken. Om te beginnen een lang gesprek (anamnese) waarbij de arts de geschiedenis en alle symptomen noteert. Daarna wordt de oogdruk en de mobiliteit van de oogbol onderzocht, en worden het gezichtsveld en de wijdte van de opening van het oog bepaald.

Bloedonderzoek kan de vraag of er een tekort of een teveel aan schildklierhormonen aanwezig is beantwoorden. Een kernspintomografie maakt de spierzwelling van de oogkas zichtbaar en geeft informatie over de ernst van de endocriene orbitopathie.
 

Behandeling van droge ogen bij een schildklieraandoening

Het maakt niet uit of droge ogen worden veroorzaakt door een te trage of een te snelle schildklierfunctie, de therapie begint met het normaliseren van de hormoonspiegel. Bij een te trage werking betekent dat het innemen van synthetisch geproduceerd thyroxine ter vervanging van de ontbrekende hormoonfunctie in het lichaam (substitutie). Als de patiënt eenmaal is ingesteld op de juiste dosis hormonen, verdwijnen gewoonlijk de symptomen van een te trage werking, ook de droge ogen.

Bij een te snelle werking kan met behulp van bepaalde medicijnen (thyreostatica) de schildklierfunctie worden afgeremd. Op de lange termijn wordt een overactieve schildklier vaak behandeld met radioactief jodiumtherapie. Operatie van de schildklier vindt plaats als deze sterk is vergroot.

Deze maatregelen helpen vaak om de oogsymptomen van de ziekte van Graves te verbeteren. Bovendien kunnen bij droge ogen bevochtigende kunsttranen of een verzorgende oogzalf worden toegepast, om de oogfunctie op peil te houden en droge ogen te verzachten. Een speciale bril helpt bij hoge lichtgevoeligheid.

Als de oogklachten ernstig zijn, kan door bestraling van het oogweefsel of met geneesmiddelen uit de groep actieve glucocorticoïden, de ontsteking worden onderdrukt. Een oogoperatie wordt alleen overwogen wanneer de oogzenuw wordt bedreigd of cosmetische beperkingen aanwezig zijn.
 

¹ Grehn: Oogheelkunde 31. oplage Springer Berlin 2012, pagina 246
² Thiemes Innere Medizin: TIM, Thieme Verlag Stuttgart 1999, pagina 179